Сер тотмас
Борын заманда, кәҗә команда, саескан сотник, карга плот-ник булып торганда, яшәгән, ди, бер атаклы аучы. Моның атаклы булуы шуннан гыйбарәт икән: дөньяда булган бөтен хайваннар моны белә торган булганнар, ди.
Бер заманны аучы хатынына әйтә: «Син миңа азык хәзерлә, ауга китәм», – ди. Аучы азыгын ала да чыгып китә ауга. Урманда азмы-күпме йөргәч, килеп чыга бу бер ачыклыкка. Караса, ике елан сугыша: берсе кара, берсе ак. Читтән карап-ка-рап тора да, ак еланны бик кызгана, кара елан бик җәберли үзен. Мылтыгын ала да кара еланга ата. Аткан иде кара еланга тими, ак еланны яралый. Шуннан бу аучы күңелсез генә өенә кайтып китә, ак еланны жәлли инде. Өенә кайтып керсә, хатыны сорый:
– Ни булды сиңа, әллә чирләдеңме? – ди.
– Кара еланга дип аткан идем, ак еланга тиде, – ди аучы, – бигрәк жәл булды инде, ди. Бер елан бо ларның сүзен тыңлап торган икән. «Ә, ди, бу ялгыш аткан икән», – дип, кайта да еланнар патшасына әйтә: «Ул синең кызыңа ялгыш аткан икән, ди. Синең кызың кем беләкдер сугышкан вакытта, ди, аның дошманына атканда, кызыңа тигән», – ди. Еланнар патшасының бик ачуы килә: «Бар, ди, чакырыгыз әле ул аучыны, ди, , минем кызым кем белән сугышты икән?» – ди. Бер елан аучыны чакырып алып килә.
– Утыр, – ди еланнар патшасы. – Сөйлә, ник соң син минем кызыма аттың? – ди.
– Ул бер кара елан белән сугыша иде, ди. Мин синең кызыңны жәлләп, кара еланга аткан идем, синең кызыңа тиде, – Ди.
– Хәзер син ул кара еланны күрсәң таныйсыңмы? – ди.
– Таныйм, – ди аучы.
Патша приказ бирә бөтен еланнарны җыярга. Бөтен еланнар җыелалар да бер рәт булып тезелешеп яталар.
– Кара инде кайсысы? – ди елан патшасы. Аучы килә дә:
– Менә бу, – дип, бер кара еланга күрсәтә. Бу еланны аерып алалар да:
– Сөйлә хәзер, нигә сугыштың? – ди елан патшасы.
– Мин синең кызыңа өйләнәсем килде, ди, ә ул риза булмады, шуның өчен сугыштык, – ди.
Елан патшасы аучыга әйтә:
– Син минем кызыма үчлек белән атмагансың икән, ди. Алай булгач, ди, син аны терелтә дә аласың, – ди.
Егетне алып китә үзләренә. Барып керү белән елан патшасы әйтә:
– Кызымны кулың белән сыйпа, – ди.
Егетнең кулы белән сыйпавы булды, кыз сикереп тора да ниләр булганын үзе сөйләп бирә. Патша аучыга әйтә:
– Синең яхшылыгың өчен мин дә бер яхшылык эшлим, ләкин син ул турыда беркемгә дә әйтмә, ди. Берәр кешегә сөйләсәң шунда ук үләсең, – ди.
Егет беркемгә дә сөйләмәскә сүз бирә.
– Алай булса, ач авызыңны, – ди елан. Авызын ачуы була, елан моның авызына төкерә. Шуннан соң бу аучы дөньяда булган барлык хайваннарның, кош-кортларның телен, үләннәрнең шаулавын аңлый торган бер кеше булып кала.
Ярый, аучы саубуллашып өенә кайтып китә. Ул үзе бара, ә үзе аяк астындагы үләннәрнең ни әйткәнен аңлый бара. Үләннәр үзара сөйләшәләр икән. Ал арның берсе: «Мин фәлән авырудан ярыйм», – ди икән, ә икенчесе: «Мин баш авыруыннан ярыйм...» – ди икән. Кошлар сайрыйлар икән, ди, алар телен дә аңлап бара икән бу. Дөньяда нинди телләр бар, бөтенесен дә белә башлый бу хәзер.
Аучы өенә кайтып җитә, берничә көн үткәч бабаларына кунакка барырга уйлый бу. Бабалары башка авылда торалар икән. Хатыны белән китәләр болар кунакка. Юлда барганда болар бүләккә дип алып бара торган сарык тәкәсе мыгыр-мыгыр итеп куя икән, ди. Моны ишеткәч аучы көлеп җибәрә. Хатыны иренең көлгәнен күреп:
– Нигә көләсең? – ди.
– Юк, болай гына, – ди аучы.
– Әйт инде, нәрсәдән көләсең? – ди хатыны.
– Әйтергә ярамый, – ди аучы. Хатыны аның саен моңа бәйләнә. – Әйтмәсәң, ди, мин сине ташлап китәм, – ди.
– Ярый, – ди аучы, – өйгә кайтыйк, ди, мунча ягып керим, аруланыйм, ди, аннан соң әйтермен, – ди.
Болар кунакта ике кич кунасы урынга бер генә кич кунып, ашыгып өйгә кайталар. Өйгә кайткач, хатыны мунча яга. Шул арада аучы этенә ипи чыгарып бирә: «Мә, хайваным, аша, ди, бу минем сине соңгы мәртәбә ашатуым булыр, – ди. Эт ашаганда бер валчык кала. Ул валчыкны шул тирәдә торган әтәч килеп каба. Эт әйтә әтәчкә:
– Оялмыйсыңмы, ди, бу бит хуҗаның кисәге, ди, ул бит хатынына серен әйтә дә үлә, ди. Ел анар патшасы аңарга бу не беркемгә дә әйтмәскә кушкан иде, ә ул хатыны йөдәткәч, түзә алмады, әйтә инде, – ди.
Әтәч әйтә:
– Их, ди, алай булса син дә, синең хуҗаң да, башсыз икәнсез, ди. Минем кырык хатыным бар, ди, мин алай да командалык итәм, ди, ә синең хуҗаң бер хатын белән дә командалык итә алмый икән, – ди.
Өч бүләк
Элек заманда бер бай Мәкәрҗәгә ярминкәгә китә. Була аның өч кызы. Бу киткән чагында кызларына әйтә: «Кызларым, әйтегез, Мәкәрҗәдән кайткан вакытта сезгә нинди бүләк алып кайтыйм?» – ди. Берсе әйтә: «Әти, миңа атлас күлмәк алып кайт», – ди. Уртанчы кызы әйтә: «Миңа сәлисәр күлмәк алып кайт», – ди. Кечкенәсе әйтә: «Миңа күлмәк кирәкми, кеше башы хәтле алма алып кайт», – ди.
Китте бу Мәкәрҗәгә. Сату итте, алдап-йолдап бик күп табыш итте. Кайтыр вакыт җиткәч, олы кызына атлас күлмәк алды, уртанчысына сәлисәр күлмәк алды. Аннары кечкенә кызына алма эзләргә кереште. Эзли-эзли, кеше башы хәтле алма таба алмый. Кечкенә кызын кайгырта, «бу нәүмиз була инде», ди, ничек тә булса шундый алма табарга уйлый.
Мәкәрҗә вакыты үтә. Шәһәрдәгеләр бар да кайтып китәләр. Бу бер айгыр ала да, атланып, шул алманы эзләргә китә. Очраса, ничек булса да алманы аласы инде. Йөри-йөри бу кара урманнарга да кереп китә. Баласын нәүмиз итәсе килми бит инде. Йөри торгач, бер йортка очрады. Япан бер йорт. Керде. Тегендә бер карчык утыра. Исәнлек-саулык сорашкач, бай әйтә:
– Әби, кеше башы хәтле алма кайда бар икән, ишеткәнең юкмы? Нихәтле акча биреп булса да алыр идем, – ди.
Әби әйтә:
– Менә шушы юл белән бар, улым, тәвә-тәвә еланнар очрар. Шулар бик саклыйлар, сизсәләр, исән калдырмаслар, – ди.
Ат яхшы моның, бакчага тиз генә барып җитте. Еланнар йоклаган. Әкрен генә керде бакчага. Бер алма өзеп алды – кеше башыннан да зур алмасы. Айгырына атланды, бик тиз генә юлга төште. Шул чагында борылып караса, артыннан бер өермә шикелле елан килә. Килеп җитте дә бу атны бәреп тә екты. Елан әйтә:
– Ник алдың сораусыз? – ди.
Бу бай әйтә:
– Кечкенә кызым бар. Шул кызым кеше башы хәтле алма сорады. Башка җирдән таба алмагач, килеп алдым инде, – ди.
– Алуын алгансың да, – ди елан, – кызыңны миңа бирсәң генә китә аласың, әгәр дә кызыңны бирмәслек булсаң, атыңны да, үзеңне дә ашыйм, – ди.
Үлем бик ачы нәрсә бит ул. Нишләсен инде, бай кызын бирмәкче булды. Елан әйтә: «Мин фәлән көнне барырмын, кызыңны туйга хәстәрлә», – ди.
Ярар. Кайтты инде бу Мәкәрҗәдән. Кызлар өчесе дә йөгерешеп чыкты. Әүвәл олы кызына атлас күлмәкне бирде. Аннары уртанчы кызына сәлисәр күлмәкне бирде. Аннары кечкенә кызына зур алманы бирде. Бай алманы бирде дә елап та җибәрде.
– Әти, ник елыйсың? – ди кечкенә кызы.
– Әй, кызым, бу кайгылы алма. Алма түгел бу, ут, ди. Сине еланга бирмәкче булып кына алдым. Урладым иде дә тотты бит, – ди.
– Әти, күрәсен күрербез инде, бер дә кайгырма, – ди дә кыз, алманы чөеп уйный бирә.
Вакыт килеп җитә. Бик елаштылар, кайгырыштылар, ашамыйлар, эчмиләр инде кайгыдан. Кечкенә кызын еланга бирергә кирәк бит инде. Әле тегеләрен дә ярәшмәгән.
Бер заман күренә – өермә кебек нәрсә килә юлдан. Бик туздырып килә. Койрыгын тешләгән дә көпчәк кебек тәгәрәп килә бу. Килеп җитүе булды, капканы ватып керде дә кызны чардакка алып менеп тә китте. Ата-аналары, туганнары кан-яшь елый инде моның. Ярар. Болар төн куналар. Кечкенә кыз җиңгәсе белән бик дус икән. Каенатасы әйтә: «Бар әле, үлмәдеме икән, үтергәндер инде үзен», – ди. Елан кызга әйткән булган икән: «Мин егет булганны берәүгә дә әйтмә, әйтсәң, ташлармын да китәрмен, сары яфрак кебек саргаеп үләрсең», – дип. Җиңгәсе килгән ишек төбенә тыңларга: тавыш-тын юк, бернәрсә дә ишетелми. Җиңгәсе ишеккә чиртә, каенсеңлесе килде моның янына. Бу исәнлек-саулык сорады. Кыз әйтә: «Исән-сау», – ди. Җиңгәсе әйтә: «Елан – еланмы, әллә егетме?» – ди. Кыз әйтә: «Елан – елан түгел, егет – елан», – ди. Җиңгәсе куанган да тизрәк каенаталарына төшеп сөйләгән.
Шуннан соң теге елан, кызның җиңгәсенә нәрсә әйткәнен ишетеп, моңа: «Сүземне тыңламадың, мин китәм инде, сау бул, ди. Үләсең килмәсә, мине эзләрсең, ди. Бармак калынлыгы тимер таяк ясат, аягыңа тимер башмак ясат, аның табаны бармак калынлыгы булсын. Мине тапкан вакытта, шул башмагың ышкыла-ышкыла агач яфрагы калынлыгы гына калыр, ди. Таягың, сызып, кулыңда энә хәтле генә калыр, шул гомерләр эзлисең бар әле мине», – ди.
Елан киткәч, кыз саргайды, кипте. Атасыннан рөхсәт сорап чыгып китте бу. Елан әйткәнчә, тимер таякка таянды, аягына тимер башмак киде. Бара, бара бу. Озак еллар үтте, бу кыз саргаеп карчык кыяфәтенә керде. Бик озак баргач, кыз үзенең атасы очраган йортка килде. Бу да шул йортка карчык янына барып керде. Карчыктан сораша:
– Минем шундый-шундый киявем кайда булыр икән? – ди.
Карчык әйтә:
– Киявең читтә йөреп кайтты да, син килеп җитмәгәч, яңадан өйләнде, ул хәзер кибетче, ди. Шушы юл белән бар, шунда бакча булыр. Тик син бакча буеннан узма. Шул бакчаның арт ягында бер зәңгәр йорт булыр, киявең менә шул йортта инде, ди. Ул үзе өйдә булмаса, кибеттә булыр. Хатыны гына өйдә булыр, балалары юк, ди. Кер дә, ди, икмәк бирсә, икмәк алма, тоз бирсә, тоз алма, кием бирсә, кием алма, ди. «Нәрсә бирим», дип ачуы килер дә сине кәҗәнкәгә ябып куяр, – ди.
Кыз йортны барып тапты. Керде. Моңарга тегенең хатыны икмәк бирде, бу икмәк алмый, тоз бирде, тоз алмый, кием бирде, кием алмый. Теге хатын: «Сиңа, алай булгач, нәрсә бирим?» – дип ачулана да моны кәҗәнкәгә ябып куя.
Бер заман ире егет сурәтендә кибеттән ашарга кайта. Би-тен-кулын юа. Килеп, өстәлгә утыра. Хатыны әйтә:
– Бер кызык бар әле бездә, – ди. Ире әйтә:
– Нәрсә бар, сөйлә, – ди.
– Бөкрәеп беткән бер хәерче карчык керде. Кулында тимер таяк, аягында тимер башмак. Таягы нәзек кенә, башмагы юка гына, – ди.
Егет уйлап алды: «Минем хатындыр ул», – дип.
– Кая китте ул? – ди егет.
– Әнә кәҗәнкәгә бикләп куйдым үзен, бик хәшәрәт, ул, – ди.
– Бар, чыгар әле. Нигә алай карчык кешене мыскыл итәсең? Үзеңнең дә картаер көнеңне оныттыңмыни? – ди.
Хатыны карчыкны җитәкләп алып керде. Теге елан егет үз хатыны икәнне таныды.
Таныгач, үзе белән тора торган хатынына әйтте:
– Бу карчык минем иң беренче өйләнгән, яратып өйләнгән хатыным. Ул, мине эзли-эзли йөреп, шундый кыяфәткә кергән, син аның кисеп ташлаган тырнагына да тормыйсың, – диде.
Бөрешкән, бөкрәйгән карчыкка бер өргән иде, унсигез яшәрлек кыз кебек булып китте. Теге хатынын аерып, үзенә йорт салып бирде.
Шулай итеп, моның белән әле дә гомер итәләр, ди.
Комментариев нет:
Отправить комментарий